Ο στρατιώτης και ο αξιωματικός
ΕΦΕΤΟΣ (2005) συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη γέννηση του Ζαν-Πολ Σαρτρ και του Ρεϊμόν Αρόν. Ηταν οι δύο αντίθετοι πόλοι των ιδεολογικών ρευμάτων του δεύτερου μισού του περασμένου αιώνα. Ο ένας εξέφρασε το πάθος και το όραμα, ο άλλος τη λογική και την αποδοχή της πραγματικότητας. Παράξενοι βίοι δύο ανθρώπων, που μόνο παράλληλοι δεν είναι. Οι δρόμοι τους διασταυρώνονται συνεχώς αλλά για να χωρίσουν. Φίλοι στο πανεπιστήμιο, σχεδόν μαζί υπότροφοι στο Βερολίνο, μαζί και στον στρατό. Και οι δύο εναντίον του κατακτητή στον πόλεμο, αλλά ο Σαρτρ από το Παρίσι και ο Αρόν από το Λονδίνο, με τον Ντε Γκωλ. Ο Σαρτρ παραιτείται από την πανεπιστημιακή καριέρα ενώ η καριέρα του Αρόν είναι ακαδημαϊκή.
Ο ένας είναι αριστερός, ο άλλος είναι δεξιός και συγκρούονται την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, όταν ο Σαρτρ στέκεται περισσότερο στο πλευρό της Σοβιετικής Ενωσης ενώ ο Αρόν βρίσκεται πιο κοντά στον Ατλαντικό σύμμαχο. Εχει κανείς την εντύπωση ότι ο Αρόν είναι αξιωματικός - και το αποδέχεται - ενώ ο Σαρτρ επιθυμεί να παραμείνει στρατιώτης. Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε για πολύ έτσι. Ας σταματήσουμε εδώ. Ο καθένας μπορεί να διαλέξει τον ήρωά του, μια και στα μυθιστορήματα μπορούμε να δώσουμε το τέλος που μας αρέσει».
«Kαλύτερα να κάνεις λάθος με τον Σαρτρ παρά να έχεις δίκιο με τον Αρόν». Το παλαιό σύνθημα της γαλλικής Αριστεράς επανέρχεται αυτές τις ημέρες και προβληματίζει για άλλη μία φορά τον γαλλικό Τύπο. Αφορμή το έτος 2005 και η συμπλήρωση 100 χρόνων από τη γέννηση των δύο μεγάλων εκπροσώπων της γαλλικής διανόησης του 20ού αιώνα. Σήμερα, μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού, είναι πολλοί εκείνοι οι οποίοι μιλούν για τον «θρίαμβο» του φιλελεύθερου, φιλαμερικανού Αρόν και την αποδεδειγμένη ήττα τουλάχιστον της πολιτικής σκέψης του μεγάλου αντιπάλου του, του Σαρτρ. H γενική τάση, ωστόσο, εκτός των επετείων, τους θεωρεί και τους δύο παραμελημένους και ξεχασμένους.
* Ορκισμένοι αντίπαλοι
«Δυστυχώς ο Σαρτρ και ο Αρόν, όπως και στη ζωή, είναι ενωμένοι και στον θάνατο» γράφει ο Στιβ Φούλερ, καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Γουόρικ, σε άρθρο του στο «Project Syndicate». «Και οι δύο έχουν αποκηρυχθεί, αγνοηθεί ή υποτιμηθεί από όλους τους τομείς - φιλοσοφία, λογοτεχνία, κοινωνιολογία, πολιτική - στους οποίους συνεισέφεραν με το πλούσιο έργο τους. Σήμερα τους θυμούνται περισσότερο για τη στάση τους παρά για αυτά που πραγματικά είπαν».
Ο Ζαν-Πολ Σαρτρ και ο Ρεϊμόν Αρόν ακολούθησαν βίους παράλληλους και αλληλοσυγκρουόμενους ως το τέλος της ζωής τους και, όπως φαίνεται, και ύστερα από αυτό. Είναι γνωστοί σαν ορκισμένοι αντίπαλοι, οι εκφραστές δύο αντίθετων ιδεολογικών ρευμάτων της εποχής του Ψυχρού Πολέμου. Παρ' όλα αυτά η σχέση τους είχε ξεκινήσει σαν μια βαθιά φιλία και πνευματική ανταλλαγή. Ηταν, όπως οι ίδιοι έλεγαν, «φιλαράκια». Κατέληξαν να γίνουν «Κάιν και Αβελ», «αδελφοί εχθροί». Ξεκίνησαν τη διαδρομή τους μαζί, κινήθηκαν όμως ο ένας προς τα αριστερά και ο άλλος προς τα δεξιά, προς δύο αντίθετα άκρα. Και αν ο ένας έγινε ο πλέον φλογερός υπερασπιστής του κομμουνισμού και ο άλλος ο πλέον αυστηρός κριτής του, δεν έπαψαν ποτέ να συνδέονται με μια ιδιαίτερη σχέση.
Παρά τις πικρές επιθέσεις από τον Σαρτρ και τις δεκαετίες της ιδεολογικής διαφωνίας τους, ο Αρόν δεν στράφηκε ποτέ σε προσωπικό επίπεδο εναντίον του παλαιού φίλου του. Προς το τέλος της ζωής τους αντήλλαξαν μια χειραψία στο Μέγαρο των Ηλυσίων και αγωνίστηκαν για έναν κοινό σκοπό, τους πρόσφυγες του Βιετνάμ. Ακόμη και στην εποχή της μεγάλης ψυχρότητάς τους υπήρχε μεταξύ τους ένα είδος άρρηκτου δεσμού και μια μορφή εκτίμησης. «Ο Σαρτρ είναι μεγαλοφυΐα, όχι εγώ» συνήθιζε να λέει ο Αρόν, ο άνθρωπος που μύησε τον «πάπα» του υπαρξισμού στη φαινομενολογία του Χούσερλ.
* H μύηση στον Χούσερλ
Ο Ρεϊμόν Αρόν γεννήθηκε στις 14 Μαρτίου 1905, ο Ζαν-Πολ Σαρτρ τρεις μήνες αργότερα, στις 21 Ιουνίου. Θα συναντηθούν το 1924 ως πρωτοετείς φοιτητές στην Ecole normale supérieure. Τρίτος της παρέας, ο συμμαθητής από το Λύκειο και στενός φίλος του Σαρτρ,Πολ Νιζάν. Στις διπλωματικές εξετάσεις για την agregation στη Φιλοσοφία το 1928 ο Ρεϊμόν Αρόν έρχεται πρώτος στη βαθμολογία. Ο Σαρτρ απορρίπτεται, για να εξασφαλίσει την πρωτιά την επόμενη χρονιά, το 1929. Δεύτερη σε αυτές τις εξετάσεις είναι η Σιμόν ντε Μποβουάρ, μετέπειτα σύντροφος της ζωής του. Φεμινίστριες έχουν υποστηρίξει ότι, αν η Σιμόν ντε Μποβουάρ δεν ήταν γυναίκα και ο Σαρτρ δεν ήταν «normalien», η νεαρή, κατά τρία χρόνια μικρότερή του, φοιτήτρια θα είχε έρθει πρώτη. H ίδια ωστόσο έχει γράψει στα απομνημονεύματά της ότι όταν ο Σαρτρ και ο Αρόν συζητούσαν την απέκλειαν από την κουβέντα γιατί το μυαλό της δούλευε πολύ αργά σε σχέση με το δικό τους.
Μετά την agregation ο Αρόν γίνεται λέκτορας στο Πανεπιστήμιο της Κολονίας και ο Σαρτρ κατατάσσεται για τη στρατιωτική του θητεία. Επιστρέφοντας διορίζεται καθηγητής στη Χάβρη.
Ο Αρόν βρίσκεται στο Βερολίνο. Σε μια συνάντησή τους ένα βράδυ στο Παρίσι ο Αρόν μιλάει στον Σαρτρ για τη φαινομενολογία του Χούσερλ. Για να κάνει πιο παραστατικά όσα έλεγε, χρησιμοποιεί το ποτήρι της μπίρας του: η φαινομενολογική ανάλυση με ένα ποτήρι μπίρα στη «Ναυτία» αποτελεί φόρο τιμής του Σαρτρ στον Αρόν και σε αυτή τη «μύηση». Ο Σαρτρ εντυπωσιάζεται τόσο από τη φαινομενολογία, ώστε το 1933 φεύγει για το Βερολίνο για να τη μελετήσει περισσότερο.
* Ο Μάης του '68 και η ρήξη
H παραμονή των δύο στη Γερμανία τη δεκαετία του 1930 τους φέρνει σε επαφή με την άνοδο του ναζισμού. Οι μετέπειτα επικριτές του θα προσάψουν στον Σαρτρ ότι ακολουθώντας το γενικό ρεύμα υποτίμησε αυτό το φαινόμενο, θεωρώντας ότι σύντομα θα υποχωρούσε, αντίθετα με τον εβραϊκής καταγωγής Αρόν ο οποίος διέβλεψε αμέσως τον κίνδυνο - τον «σατανικό χαρακτήρα», όπως έλεγε - της ιδεολογίας του Χίτλερ. Οταν ξεσπάει ο πόλεμος, ο Αρόν πηγαίνει στο Λονδίνο, όπου γίνεται αρχισυντάκτης στην εφημερίδα της Ελεύθερης Γαλλίας του στρατηγού Ντε Γκωλ (δεν υπήρξε ωστόσο ποτέ γκωλικός, όπως επίσης δεν θεώρησε ποτέ ότι ανήκε στη Δεξιά). Ο Σαρτρ επιστρατεύεται, συλλαμβάνεται αιχμάλωτος και μετά γυρίζει στο Παρίσι όπου κάνει τη δική του - για τους εχθρούς του όχι ιδιαίτερα ριψοκίνδυνη - αντίσταση. Μετά το τέλος του πολέμου ο Σαρτρ ασπάζεται θερμά τον κομμουνισμό, ενώ ο Αρόν διατηρεί επιφυλακτική στάση ακολουθώντας την οδό ενός συνετού συντηρητισμού.
Το 1945 η φιλία τους είναι ακόμη στενή και ξεκινούν μαζί την έκδοση των «Σύγχρονων Καιρών». Το 1946, όμως, με αφορμή τη στάση που θα έπρεπε να τηρήσουν απέναντι στον κομμουνισμό, επέρχεται η ρήξη, η οποία θα οξυνθεί τα επόμενα χρόνια. Ο Μάης του '68 αποτελεί την πιο έντονη στιγμή της προσωπικής τους αντιπαράθεσης. Ο Σαρτρ βρίσκεται στο πλευρό των φοιτητών, ο «μανδαρίνος» Αρόν στο στόχαστρο - όχι μόνο της φοιτητικής εξέγερσης αλλά και του «αδελφού εχθρού» του, ο οποίος εκτοξεύει εναντίον του μερικούς από τους σκληρότερους χαρακτηρισμούς.
Ορισμένοι θεωρούν ότι ο παράφορος χαρακτήρας του Σαρτρ κατέστρεψε τις τρεις σημαντικότερες φιλίες της ζωής του: με τον Νιζάν (τη «δίδυμη ψυχή» του, όπως ο ίδιος τον αποκαλούσε), τον Καμύ, και τον Αρόν. Αλλοι υποστηρίζουν ότι οι προσωπικότητες των συγκεκριμένων ανδρών ήταν πολύ «μεγάλες» για να συνυπάρξουν αρμονικά για πάντα. Ειδικά με τον Αρόν υπήρχε ωστόσο και μια απόλυτη αντίθεση χαρακτήρων. «Από τη μια πλευρά» γράφει η Εταιρεία των Φίλων του Ρεϊμόν Αρόν στην παρουσίαση ενός βιογραφικού ντοκυμαντέρ «η δημιουργική μεγαλοφυΐα, ο Σαρτρ, ο "απόλυτος διανοούμενος" κατά τον Πιερ Μπουρντιέ, φανατικός ερευνητής μιας ηθικής της ελευθερίας,ο οποίος θα συνοδεύσει πολλές γενιές νέων στους ενθουσιασμούς, στις ελπίδες και στις τρέλες τους. Από την άλλη, ο καλός μαθητής, ο νηφάλιος διανοούμενος, σοβαρός σε βαθμό που να γίνεται πληκτικός, ο οποίος θα γίνει ο σκεπτικιστής αναλυτής της φιλελεύθερης κοινωνίας».
* H τελευταία τους συνάντηση
«Ο Αρόν έδειχνε την Ιστορία όπως ήταν, ο Σαρτρ τη σχεδίαζε έτσι όπως θα έπρεπε να είναι»έχει πει ο φιλόσοφος και φίλος του Σαρτρ Φρανσουά Ζορζ. Ο Αρόν αποδείχθηκε ίσως περισσότερο οξυδερκής στις πολιτικές του κρίσεις και σήμερα, όπως γράφει ο διευθυντής του «Nouvel Observateur» Ζαν Ντανιέλ, ο οποίος θυμάται στο κύριο άρθρο του τη συμβολή του φιλοσόφου στη γέννηση του περιοδικού και τη γενναιοδωρία του, οι περισσότεροι αντιμετωπίζουν τον Σαρτρ με μια «κριτική απόσταση». H συμβολή του ωστόσο στη σύγχρονη σκέψη είναι τεράστια. «Για μένα» καταλήγει ο κ. Ντανιέλ «μερικές από τις μεγαλύτερες στιγμές της στρατευμένης φιλοσοφίας του 20ού αιώνα είναι η αντιπαράθεση του Σαρτρ με τον Καμύ και η δημοσίευση της "Κριτικής της διαλεκτικής κριτικής", όπως και η κατάρριψη αυτής της κριτικής από τον Ρεϊμόν Αρόν στο "Ιστορία και διαλεκτική της βίας"».
Επί δεκαετίες ο Σαρτρ και ο Αρόν διαφώνησαν και ήρθαν σε αντιπαράθεση σχεδόν για τα πάντα: για τον κομμουνισμό, τον μαοϊσμό, τον Μάη του '68, την Κούβα, την Αμερική, το Βιετνάμ. Το 1979 ωστόσο και προς γενική έκπληξη έβαλαν στην άκρη τις διαφωνίες τους και συνεργάστηκαν στην πρωτοβουλία «Ενα καράβι για το Βιετνάμ» ζητώντας από τονΒαλερί Ζισκάρ ντ' Εστέν βίζες για τους «boat people», τους βιετναμέζους πρόσφυγες. Ηταν η τελευταία τους συνάντηση. Ο Σαρτρ πέθανε την επόμενη χρονιά, ο Αρόν λίγο αργότερα, το 1983. Ο Αντρέ Γκλυξμάν, από τους διοργανωτές αυτής της πρωτοβουλίας, περιγράφει σε άρθρο του στο «Express» τη στιγμή που έφευγαν από το προεδρικό μέγαρο απογοητευμένοι, έχοντας αποσπάσει πολύ λιγότερα από όσα περίμεναν: «Θα θυμάμαι πάντα τη φράση του Αρόν βγαίνοντας από το Μέγαρο των Ηλυσίων: "Εχουν ξεχάσει ότι η Ιστορία είναι τραγική". Ο Σαρτρ μου είχε εμπιστευθεί το ίδιο ακριβώς συναίσθημα, αλλά με πολύ πιο έντονα λόγια».
ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: 13/03/2005 εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου